Niewiele osób trwających w związkach małżeńskich zdaje sobie sprawę, iż ich prawa i obowiązki związane z zawartym przez nich małżeństwem, regulują przepisy prawa.
Dopiero gdy dochodzi do konfliktu między małżonkami zostają oni uświadomieni przez prawników lub sądy, że ich prawa zostały naruszone lub to oni niedopełnili ciążących na nich obowiązków. Często dopiero w skrajne sytuacji, jak np. rozwód adwokat uświadamia klienta, iż powinien się zachować inaczej w konkretnej sytuacji małżeńskiej, by uniknąć konsekwencji już na etapie sądowym.
Jakie są prawa i obwiązki małżonków? Z pomocą przychodzą przepisy oraz ugruntowane w tej materii orzecznictwo polskich sądów. Ustawa kodeks rodzinny i opiekuńczy w dziale II Prawa i Obowiązki Małżonków umiejscawia ów tematykę, oczywiście nie regulując wszystkiego w pełni, gdyż jest to materia bardzo złożona i zindywidualizowana i nie mogłaby być wyczerpująca opisana w przepisach prawa.
Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Zasadę równości wprowadza art. 23 ustawy. Małżonkowie są zobowiązani do wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy, wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą założyli wstępując w związek małżeński. Małżonkowie rozstrzygają wspólnie o istotnych sprawach rodziny. Oboje małżonkowie, każdy według sowich możliwości zarobkowych powinni przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą tworzą.
Realizacja tego obowiązku polegać może, w całości lub części, na osobistych staraniach o wychowanie wspólnych dzieci i pracy we wspólnym gospodarstwie domowym, co jest bardzo istotną kwestią w życiu wielu polskich rodzin. Jeśli jeden z małżonków nie spełnia ciążącego na nim obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny sąd może nakazać, aby wynagrodzenie za pracę albo inne należności przypadające temu małżonkowi były w całości lub w części wypłacane do rąk drugiego małżonka. Także w sytuacji, gdy prawo do mieszkania przysługuje jednemu małżonkowi, drugi małżonek jest uprawniony do korzystania z tego mieszkania w celu zaspokajania potrzeb rodziny.
Bardzo istotną kwestią jest wzajemna odpowiedzialność małżonków. Zgodnie z art. 30 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego małżonkowie odpowiadają solidarnie za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny. Zdarzają się jednak sytuacje, gdy sąd na wniosek jednego z małżonków może za powyższe zobowiązania odpowiada ten małżonek, który zaciągnął ów zobowiązanie.
Prawem małżonków jest również decydowanie o nazwisku, które każdy z małżonków będzie nosił po zawarciu małżeństwa, o czym decyduje poprzez złożenie oświadczenia przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Małżonkowie mogą nosić wspólne nazwisko będące dotychczasowym nazwiskiem jednego z nich. Każdy z małżonków może również zachować swoje dotychczasowe nazwisko albo połączyć z nim dotychczasowe nazwisko drugiego małżonka przy czym nazwisko utworzone w wyniku połączenia nie może składać się z więcej niż dwóch członów. Gdyby nie złożyli oświadczeń pozostaną przy dotychczasowych nazwiskach.
